Հայաստանի երկրորդ հանրապետություն

Հայաստանի առաջին Հանրապետության Սիմոն Վրացյանի վերջին կառավարության հրաժարականով 1920թ նոյեմբերի 29-ին Հայաստանը հռչակվեց խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն։

1920թ  աշնանը Հայաստանի հանրապետության վիճակը խիստ ծանր էր։ Թուրք-հայակական պատերազմի հետևանքով երկիրը սոցիալ – տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամի մեջ էր։ Նման ծանր պայմաններում հայ բոլշևիկները պայքար ծավալեցին Հայաստանի խորհրդայնացնելու համար, դրա համար խթան հանդիսացավ նույն թվականի սեպտեմբերին Բաքվում տեղի ունեցած արևելքի ժողովուրդների համագումարը, որտեղ Էնվերի և հայատյաց այլ գործիչների ղեկավարությամբ բացահայտ հակահայկական դիրքորոշում ընդունվեց, չնայած համագումարին մասնակցում էին 157 հայեր։ Նույն թվականի նոյեմբերի կեսերին Հայ կոմկուսի և կենտկոմի և նրա արտասահմանյան բյուրոյի անդամներից ստեղծվում է Հայաստանի Ռազմահեղափոխական կոմիտե, որի մեջ մտնում էին Սարգիս Կասյանը (Նախագահ), Ասքանազ Մռավյանը,Սահակ Տեր-Գաբրիելյանը, Ալենքսանդր Բեկզադյանը, Ավիս Նուրիջանայնը և ուրիշներ։ Շուտով Հայհեղկոմը և հայ կոմկուսի կենտկոմը փոխադրվում են Ղազախ և նախապատրաստական աշխատանքներ են սկսում Հայաստանի Խորհրդայնացման համար։ Նոյեմբերի 24-ին Հայաստանի խորհրդարանը ստեղծում է՝ նոր կառավարություն Սիմոն Վրացյանի ղեկավարությամբ։ Զգալով պահի լրջությունը և հայ ժողովրդի գլխին կախված ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը Վրացյանի կառավարությունը փորձում է բարելավել հարաբերությունները խորհրդային Ռուսաստանի հետ։ Ռուսաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Բորիս Լեգրանը հայտարարում է, որ Ռուսաստանի կառավարությունը Հայաստանի խորհրդայնացման կուրս է վերցրել։ Նույն օրը հայ հեղկոմը Ղազախից անցնում է Իջևան և այստեղ Հայաստանի ժողովրդին ուղղված դեկլարացիա հրատարակում, որով հայաստանը հռչակվում է Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն։ Նոյեմբերի 20-ին Լեգրանը ՀՀ կառավարությունից վերջնագիր ձևով պահանջում է հանձնել կառավարությունը բոլշևիկներին։ Դեկտեմբերի 2-ին Ռուսաստանը Հայաստանին պարտադրում է կապիտուլյացիոն պայմանագիր։
Պայմանագրի կետերի համաձայն
I․ Հայաստանը հռչակվում է Խորհրդային Սոցիալիստական հանրապետություն։
II․ Նախքան հայաստանի խորհուրդների համագումարի հրավիրումը իշխանությունը անցնում էր ժամանակավոր հեղափոխական կոմիտեի ձեռքը
III․ Խորհրդային Ռուսաստանը  ՀՀ  անբաժանելի մաս էր ճանաչում ամբողջ Երևանի նահանգը, Զանգեզուրը, Կարսի նահանգի մի մասը, Ղազախի գավառի որոշ շրջանների և Թիֆլիսի նահանգի այն տարածքները, որոնք մինչև 1920թ սեպտեմբերի 28-ը գտնվել են ՀՀ-ի կազմում։
IV․ Պատասխանատվությունից ազատվում էին ՀՀ բանակի սպայական կազմը։
V․ Պատասխանատվությունից ազատվում էին ՀՀ Հայ քաղաքական կուսակցությունների գործիչները
VI․ Ժամանակավոր հեղկոմի կազմը պետք է բաղկացած լիներ 5 բոլշևիկներից և ձախ Դաշնակցականներից։
VII. Խորհրդային Ռուսաստանի կառավարությունը պարտավորվում էր ապահովել ՀԽՍՀ-ի տարածքի անվտանգությունը։

ՀԽՍՀ առաջին սահմանադրությունն ընդունվել է 1922թ փետրվարի 3-ին, ՀԽՍՀ բանվորների, գյուղացիների, կարմիր բանակայինների, դեպուտատների սովետների առաջին համագումարում, որի հիմքում ընկած են ՌՍՖՍՀ սահմանադրության (1918) սկզբունքները։ Սովետական Հայաստանը այդ սահմանադրությամբ հռչակվեց Ունիտար պետություն, սահմանվեցին պետական բարձրագույն մարմինները, դրանց կազմակերպման ու գործունեության սկզբունքները, ճանաչվեց սովետական օրենսդրությունը։ ԽՍՀՄ-ի և Անդրֆեդերացիայի  կազմավորումից հետո ՀԽՍՀ սահմանադրությունը փոփոխվեց և լրացվեց։ 1925թ սովետների 4-րդ համագումարը վարվերացրեց այդ փոփոխումները և լրացումները։ 1937 թվականի մարտի 23ին ՀԽՍՀ սովետների 9-րդ արտակարգ համագումարում ընդունվեց նոր սահմանադրություն, որի հիմքում ընկած էին ԽՍՀՄ 1936թ սահմադրության սկզբունքները, այն վավերացրեց սոցիալիզմի հաղթանակը սովետական Հայաստանում։  1978թ սահմանադրությունն ամփոփում է սովետական հայաստանի սոցիալ – տնտեսական  նվաճումները, ամրապնդում զարգացած սոցիալիզմի հաստատումը, անցումը սոցիալիզմից անդասակարգ կոմունիստական հասարակության։

 Հայաստանի Հանրապետությունը թուրքերի կողմից բնաջնջման վտանգից խուսափելով ընդունեց խորհրդային իշխանությունների հաստատումը,սակայն այն ոչ միայն չլուծեց Հայաստանի սահմանները անառիկ պահելու հարցը, այլ նաև շատ տարածքներ նվիրաբերեց։ Հայաստանի սահմանների հարցը 1921-1923 թթ ի օգուտ հայերի չլուծվեց։

1921թ մարտի 16-ին  Մոսկվայում, ոտնահարելով հայ ժողովրդի շահերը, կնքվեց Ռուս – Թուրքական <<բարեկամության և եղբայրության>> պայմանագիր։ Կողմերը համաձայնվում էին չճանաչել որևե հաշտության պայմանագիր և միջազգային ակտ, որը կողմերին ուժով կպարտադրեր։ Պայմանագրով որոշվում էր Թուքիայի հյուսիս-արևելյան սահմանը, որը Հայաստանի հարևանությամբ անցնում էր Ախուրյան և Արաքս գետերով։ Թուքիային էր զիջվում Կարսի մարզը, ինչպես նաև երբևե նրա կազմում չգտնված Սուրմալուի գավառը։ Պայմանագրի երրորդ հոդվածով որպես ինքնավար տարածք, երրորդ կողմին, այսինքն Հայաստանին, չզիջելու պայմանով, Ադրբեջանին էր հանձնվում Նախիջևանը։ Չնայած Խորհրդային Հայասատանի պատվիրակության ղեկավար Բեգզադյանը բողոք ներկայացրեց Ռուսաստանի կառավարությանը, սակայն բողոքը հաշվի չառնվեց։

1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ին կնքվեց մարտի 16-ի ռուս – թուրքական պայմանագրի ոգուն համապատասխան պայմանագիր։ Հայաստանը, Ադրբեջանը և Թուքիան Ճանաչում էին Նախիջևանի անցումը Ադրբեջանին։

1921թ նոյեմբերի 6-ին Հայաստանի և Վրաստանի միջև կնքված համաձայնությամբ Լոռին մնաց Հայաստանին, իսկ Ալխալքալաքը, Ծալկան, Բոլնիս-Խաչենը անցան Վրաստանին։

Հայկական հարցը քննվեց նաև 1922 թվականի նոյեմբերի 20-ից 1923թ հուլիսի 24-ը Լոզանում՝ Շվեյցարիա, Հրավիրված  միջազգային կոնֆերանսում։ Նրան մասնակցում էին Անգլիան, Ֆրանսիան, Իտալիան, Հունաստանը, Ճապոնիան, Ռումինիան, Հարավսլավիան, դիտորդի կարգավիճակով՝ ԱՄՆ-ը։ Լոզան ժամանած Ահարոնյանի և Ալ․ Խատիսյանի գլխավորած պատվիրակությանը չթույլատրվեց մասնակցել կոնֆերանսին հիմնավորելով, որ նրանք այլևս չեն կարող ներկայացնել Հայաստանը, քանի որ այն արդեն խորհրդայնացվել էր։

Լոզանում Հայկական հուշագիրը տապալվեց, Հայկական հարցը վերածվեց  <<Հայ գաղթականության>> հարցի, փոխանցվեց Ազգերի լիգային, քանզի Թուրքիան մերժեց հայ գաղթականներին իրենց նախկին բնակավայրեր վերադառնալ թույլատրելու առաջարկությունը։ Լոզանի Հաշտության պայմանագրով Հայկական Հարցը, որպես միջազգային հարց հանվեց օրակարգից։ Վերանայվեց Սևրի պայմանագիրը՝ հաստատելով Թուրքիայի արդի սահմանները։

Եղիշե Չարենց

Եղիշե Չարենց
Գնահատվող աշխատանք 11-րդ դասարան

1.      Չարենցի կենսագրական հետաքրքիր փաստերից -0.5

Եղիշե Չարենցը դեռ մանկուց շատ է սիրել կարդալ։Նրա ընկերներից մեկը մի հատկանշական դրվագ է հիշում Չարենցի մասին․ << ․․․ Հայրը՝ Աբգար աղան մի օր գումար էր տվել, որ Եղիշեն գնար կոշիկ գներ, իսկ որդին, առանց երկար-բարակ մտածելու, գրքեր էր գնել։ Հայրը զայրացել էր, իսկ նեղացած Եղիշեն ճանապարհին ասել էր․ - Լավ է մարդ ոտքից բոբիկ լինի, քան թե՝ խելքից>>։

2.      Չարենցի առաջին շրջանի ժողովածուները. ում են նվիրված, որ գրողի ազդեցությունն են կրում (ինչով են նման), ինչով են տարբերվում այդ գրողի ստեղծագործություններից-0.5

1912 թվականին Թիֆլիսի <<Պատանի>> ալմանախում Եղիշե Սողոմոնյան ստորագրությամբ տպագրվել է <<Ծաղիկները հեզ>> բանաստեղծությունը, իսկ արդեն 1914 թվականին 17 – ամյա պատանին տպագրում է բանաստեղծությունների շարքը արդեն Եղիշե Չարենց ստորագրությամբ։ Նրա Ժողովածուներն էին՝ <<Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան>>, նվիրված Աստղիկ Ղոնդաչյանին, նա նաև գրել է <<Ծիածան>> բանաստեղծությունների շարքը, որը նվիրվել է Կարինե Քոթանճյանին։ Չարենցի բանաստեղծությունները նման են Վահան Տերյանի բանաստեղծություններին, նմանությունը այն է, որ երկուսն էլ ամփոփում են նրբություն և քնքշանք, սակայն նրա բանաստեղծություններում հանդիպում են նաև աղջկան գովերգելու համար օգտգործվող աննրբանկատ բառեր, որոնք բնորոշ չեն Տերյանին։

3.      «Էմալե պրոֆիլը Ձեր» և «Փողոցային պչրուհուն» շարքերը (ում են նվիրված, ինչ յուրահատկություն ունեն այս շարքերից յուրաքանչյուրը. խոսել օրինակներով)- 2

<<էմալե պրոֆիլը Ձեր>> բանաստեղծությունների շարքը նվիրված է Արմենուհի Տիգրանյանին։ <<Փողոցային պչրուհուն>> բանաստեղծությունը նվիրված է Լեյլային։

Երկու բանաստեղծություններն էլ գովաբանում են կնոջ գեղեցկությունն ու բանասեղծի հոգում արթնացրած սերը։ <<Փողոցային պչրուհուն>> բանաստեղծության մեջ Չարենցը գովերգում է նաև Նաիրի երկիրը, որտեղ ամեն տեղ կարող ես հանդիպել գեղեցկադեմ Արային․․․

4.      «Դանթեական առասպել» և «Վահագն» պոեմները (դրանց ասելիքը) – 2

Ե․ Չարենցի  <<Դանթեական առասպել>> պոեմը իր կառուցվածքով պատերազմի շարքային մասնակցի հուշագրություն- խոստովանություն է․․․  Չարենցը պոեմի առաջին մասում պատմում է հայրենիքի փրկության համար կռվի գնացող կամավորների ոգևորության մասին․

Մենք ճամփա ընկանք առավոտ ծեգին՝
Կապույտ երկնքի խորությամբ արբած:
Թարմ, թեթև էր մեր ճամփորդի հոգին՝
Ուրախ էինք մենք և մեր սիրտը-բաց:
Կանչում էր, կանչում ճամփան անմեկին
Ոլորապտույտ մեր առաջ փռված:

Մի կողմից գրողը նկարագրում է մարդու կողմից ստեղծած գեղեցիկ աշխարհը, մյուս կողմից պատկերում է կյանքի սպանությունը, մարդու կործանումը։ Պոեմի հերոսը կանգնում է ճակատագրական հարցերի առաջ․

Եվ ես հարց տվի հանկարծ ինքս ինձ,
Թե ո՞ւր ենք գնում այսպես եռանդով։
Չէ՞ որ աշխարհում կա խոր մի կսկիծ,
Ամենքի համար կա մի վիշտ անթով,
Էլ ի՞նչ ենք ուզում վերցնել կյանքից
Ահաբեկիչի խելագար խանդով։

Ինչո՞ւ է երազն այս աշխարհավեր
Կախվել մեր գլխին այսպես կուրորեն։

Ինչո՞ւ են փռում այսքան ցավ, ավեր,
Հողմերը այս չար ե՞րբ պիտի լռեն։
Եվ ո՞վ է լարում այսպիսի դավեր
Կյանքը դարձնում նզովյա՛լ գեհեն։

<<Վահագն>> պոեմում, Չարենցը բնորոշում է հուրը և կարմիր գույնի տեղատարափ։ Նկարագրում է փառահեղ Վահագնի զորությունն ու շքեղությունը, որով կարծես ետ դարձի կոչ է անում․

Հրդեհի աստված, հրդեհ ու կրակ,
Օ, Վահագն արի: - Տեսնում եմ ահա,
Որ ծիծաղում ու քրքջում են նրանք
Արնաքամ ընկած դիակիդ վրա:
Թե մի՞ֆ էիր դու... Եկան երգեցին
Մի հին իրիկուն գուսանները ծեր,
Որ հզո՜ր ես դու, հրոտ, հրածի՜ն,
Որ դո՜ւ կբերես փրկությունը մեր:
Եվ հավատացինք, հարբած ու գինով,
Որ դու կաս՝ հզոր, մարմնացում Ուժի՛ -
Իսկ նրանք եկան՝ արյունով, հրով
Մեր երկիրը հին դարձրին փոշի...
Եվ երբ քարշ տվին դիակդ արնաքամ,
Որ նետեն քաղցած ոհմակներին կեր -
Մեր կյանքի հիմներն անդունդը ընկան
Եվ արնոտ միգում ճարճատում են դեռ.

5.      «Տաղարան» շարքը, դրա առանձնահատկությունները, շոշափած թեմաները (ամեն թեմայով մեկ բանաստեղծություն ներկայացնել)-1

<<Տաղարան>> շարքը Չարենցը նվիրել է Արփինե Չարենցին՝ իր կնոջը։ Այդ բանաստեղծությունում Չարենցը շոշափել է Հայաստանի և կնոջ թեման։ Այս բանաստեղծությունները  նա գրել է Սայաթ Նովայի ոճով։ Ինձ շատ դուր եկավ այս բանաստեղծությունը

Էլի գարուն կգա, կբացվի վարդը,
Սիրեկանը էլի յարին կմնա։
Կփոխվին տարիքը, կփոխվի մարդը,
Բլբուլի երգն էլի՛ սարին կմնա։

Ուրիշ բլբուլ կգա կմտնի բաղը,
Ուրիշ աշուղ կասե աշխարհի խաղը,
Ինչ որ ե՛ս չեմ ասե — նա՛ կասե վաղը.
Օրերը ծուխ կըլին, տարին կմնա։

6.      «Հեռացումի խոսքեր», «Տաղ անձնական», «Մահվան տեսիլ» բանաստեղծությունները 1

Իմ աչքերի մեջ այնքա՛ն կրակներ եմ մարել ես

Եվ հոգուս մեջ, հուսահատ, այնքան աստղեր եմ մարել:

Կյանքս, որ հուշ է դարձել, հեռանալիս չանիծես.

Կյանքս կանցնի, կմարի — բայց երգս կա, կապրի դեռ:

Բանաստեղծության մեջ Չարենցը, որպես հրաժեշտի խոսքեր նկարագրում ու խոստովանում է կյանքում ապրած ու զգացած հուշերից, և կարծես հրաժեշտ է տալիս խնդրելով չանիծել իրեն՝ հիշելով միայն բանաստեղծի ապրող երգերը։

 «Տաղ անձնական»

Թողած Կարսում, գետի ափին, տունս՝ շինված անտաշ քարով,
Կարսը թողած, Կարսի այգին ու հայրենի երկինքը մով
Եվ Կարինե Քոթանճյանին անգամ չասած մնաս բարով-
Ա՜նց եմ կենում հիմա օտար քաղաքների ճանապարհով:

Վերնագիրն արդեն հուշում է, որ հենց իր մասին է, անձնական։ Նկարագրում է իր թողած տունը, սիրած աղջկան։

«Մահվան տեսիլ» բանաստեղծության մի մռայլ օրվա բնութագիր է։ Սարսափելի տեսարաններն ու իրադարձությունները նկարագրելով բանաստեղծը պատրաստ է զոհաբերել իր կյանքը հանուն մյուսների։

Թող դուրս ընկած իմ աչքերի մեջ կախվածի
Նոքա տեսնեն պայծառ օրերդ ապագա,-
Թող ո՛չ մի զոհ չպահանջվի ինձնից բացի,
Ո՛չ մի ստվեր կախաղանին թող մոտ չգա…

7.      Չարենցի բառապաշարի առանձնահատկությունները. Նրա ստեղծագործություններում գերակշռող գույնը, բառեր, որոնք ստեղծում են Չարենցի ոճը։ -1

Չարենցը իր ստեղծագործություններով առանձնանում է յուրահատուկ, Չարենցյան ոճով, այն և՛ նուրբ է և՛ աննրբանկատ, վառ է գույներով և դաժան տեսարաններով։ Անմոռանալի են նրա գործերում հանդիպող և միայն հայերենով նկարագրվող արնանման, վիշապաքաղ, թոքախտավոր բառերը։ Նրա բառապաշարը շատ գունագեղ էր վառ կարմիրից մինչև հուր դեղինը։

8.      «Ինչ մնաց ինձ Եղիշե Չարենց բանաստեղծից» (սեփական տպավորությունները, վերացարկումները) 2

Եղիշե Չարենց բանաստեղծը իր ուրույն տեղն ու գույնն ունի մեր գրականության մեջ։  իմ կարծիքով առանց Չարենցի արվեստի հայ գրականության մեջ դատարկ տեղ կմնար։ Նրա նկարագրած կյանքի, կնոջ, հայրենիքի նկատմամբ սերը տպավորիչ և շատ ազդեցիկ է։